11 listopada 2018, w 100-lecie odzyskania niepodległości przez Polskę, Prezydent Andrzej Duda podpisał deklarację o restytucji Pałacu Saskiego w Warszawie.
Zważywszy, że Pałac Saski wraz z Grobem Nieznanego Żołnierza jest trwale obecny w zbiorowej świadomości Polaków i przedstawia integralny element naszej narodowej spuścizny, uważam spełnienie postulatu przywrócenia tej zburzonej podczas II wojny światowej budowli za szczególny akt pamięci, który pozostanie dla potomnych trwałym śladem obchodów Stulecia Odzyskania przez Polskę Niepodległości, przejawem troski Polaków o materialne dziedzictwo suwerennej Ojczyzny, a także widomym znakiem więzi łączących dzisiejszą Rzeczpospolitą z odrodzonym w 1918 roku Państwem Polskim.
podkreślił President Andrzej Duda
7 lipca 2021 r. prezydent Andrzej Duda ogłosił projekt odbudowania Pałacu Saskiego. W tym celu przekazał projekt ustawy Marszałek Sejmu, Elżbiecie Witek. Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta Wojciech Kolarski nadmienił, że najważniejsze, aby projekt odbudowy Pałacu Saskiego był przedsięwzięciem wspólnotowym, łączącym wszystkich, którzy chcieliby upamiętnić obchody stulecia odzyskania niepodległości.
Jednocześnie będzie dopełnieniem historii Warszawy – zagospodarowaniem przestrzeni, która wciąż pozostaje pusta po zniszczonym przez Niemców w czasie II wojny światowej kompleksie budynków na Placu Piłsudskiego. Historia Pałacu Saskiego skupia jak w soczewce burzliwe dzieje Polski. Jeden Pałac, wielu właścicieli, wielu urzędujących, wielu mieszkańców. Pałac był tłem zarówno barwnych, jak i dramatycznych losów Polski i Polaków, pisze na swojej stronie internetowej Stowarzyszenie Saski 2018, promujące odbudowę Pałacu.
Pałac Saski XVIII wiek
Pozwolenie na budowę pałacu od króla Jana Kazimierza otrzymał poeta i polityk, Jan Andrzej Morsztyn, w roku 1661. Architektem wybrano pracującego dla dynastii Wazów Giovanniego Battistę Gisleniego, który zaprojektował barokową rezydencję z czterema wieżami. Po śmierci poety, od jego córki posiadłość odkupił w roku 1713 król August II Mocny, który rozbudowywał pałac do 1724 roku chcąc go upodobnić do Wersalu. Wokół pałacu powstały duże, stylizowane na wersalskie, ogrody. Prace nad wyglądem Pałacu kontynuował jego syn August III. Z pałacem sąsiadowały rezydencje magnackie: posiadłości rodu Sanguszków, Lubomirskich, późniejszy pałac Brühla i rezydencja biskupa Teodora Potockiego, którą z czasem przekształcono w pałac Błękitny, który miała otrzymać Anna Orzelska, córka Augusta II. Pałac był prywatną własnością Wettynów, dlatego po śmierci Augusta III, choć stracił status rezydencji królewskiej, pozostawał w rękach kolejnych elektorów saskich. Podczas powstania kościuszkowskiego od wschodniej strony pałacu doszło do największego starcia z siłami rosyjskimi, jakie miały miejsce w stolicy.
W rękach Rosji
Na kongresie wiedeńskim w 1815 roku Fryderyk August I, król Saksonii, został zmuszony do zrzeczenia się tytułu księcia, który przysługiwał mu poprzez unię personalną z Księstwem Warszawskim. Tym samym Wettyni utracili Pałac Saski, który został sprzedany Królestwu Polskiemu. W tym czasie w pałacu mieszkali wraz z dziećmi, Mikołaj i Justyna Chopinowie, rodzice późniejszego pianisty, Fryderyka i jego siostry Ludwiki. Od 1815 r. w Pałacu Brühla zamieszkał Wielki Książę Konstanty, brat cara Aleksandra I. Z chwilą jego przybycia w okolicach pałacu codziennie odbywały się parady wojskowe. Po powstaniu listopadowym pałac był mocno zniszczony. W 1839 nowym właścicielem został rosyjski kupiec, Jan Skwarcow, który wkrótce nakazał rozpoczęcie remontu. Postanowiono o przebudowie Pałacu w stylu klasycystycznym. Projektantem był Adam Idźikowski, którego projekt, jako jedyny, przypadł do gustu Iwanowi Paskiewiczowi. W latach 1817-28 w budynku pałacu mieściła się pierwsza w Warszawie giełda papierów wartościowych a w latach 1804-17 Liceum Warszawskie gdzie wykładowcą jęz. francuskiego był ojciec Fryderyka Chopina.
Lata 1910-1915. Kolumnada Pałacu Saskiego, zbudowana według planów Adama Idźkowskiego w 1837 r. Fot. “Album starej Warszawy i jej okolic”/fotopolska.eu/
Główny korpus pałacu rozebrano. Wybudowano zaś dwa samodzielne budynki z wewnętrznymi dziedzińcami, a pomiędzy nimi wzniesiono kolumnadę, która połączyła bezpośrednio plac z ogrodem. Generał gubernator Josif Hurko zwolennik rusyfikacji Polski, który zakazał używania języka polskiego w szkołach, wzmocnił cenzurę i prześladował wyznawców kościoła unickiego, wystosował list do cara Aleksandra III, w którym upominał się o miejsce do modlitwy dla 42 tysięcy wyznawców prawosławia przebywających ówcześnie w Warszawie. W zamyśle carskich urzędników sobór miał być symbolem dominacji rosyjskiej nad Polską.
Pałac Saski i Plac Saski wraz z Soborem św. Aleksandra Newskiego / Źródło: Wikimedia
W 1864 r. spadkobiercy Skwarcowa sprzedali pałac władzom rosyjskim, które urządziły w nim dowództwo III Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Od połowy lat 90-tych do 1912 roku na placu przed pałacem trwała budowa potężnego soboru św. Aleksandra Newskiego. Ogromne rozmiary świątyni zbudowane dokładnie w osi placu były nieproporcjonalne i zostały przez warszawiaków określone „bizantyjskim tortem”. Po ewakuacji wojsk carskich i wkroczeniu Niemców do Warszawy w 1915 roku, ci ostatni doko-nali poważnych zniszczeń zdzierając złoconą blachę miedzianą z kopuł cerkwi, skonfiskowali wszystkie dzwony, zniszczyli malowidła ścienne. Z wnętrza ocalały fragmenty mozaik Wasniecowa, z których kilka trafiło do soboru Opieki Bożej w Baranowiczach, a kilka do Muzeum Narodowego.
Polska niepodległa
W 1918 r., kiedy Polska odzyskała niepodległość, pałac wrócił w polskie ręce. Stał się wówczas siedzibą Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Swoją siedzibę miał w nim także zespół ppłk Jana Kowalewskiego, który łamiąc bolszewickie szyfry przyczynił się do zwycięstwa nad Armią Czerwoną w roku 1920. W grudniu 1920 sejm uchwalił ustawę o przejęciu przez państwo cerkiewnych gruntów a premier Wincenty Witos podpisał decyzję o rozbiórce soboru, którą zakończono w 1926 roku.
W 1923 r. przed budynkiem od strony placu stanął pomnik konny księcia Józefa Poniatowskiego, który powrócił do Polski z Rosji w marcu 1922 na mocy traktatu ryskiego w ramach akcji rewindykacji dzieł sztuki. Pomnik księcia Poniatowskiego powstał w la-tach 20. XIX wieku. Dwa lata później, pod arkadami pałacu stworzono uroczyste miejsce pochówku czyli Grób Nieznanego Żołnierza. Spoczęły w nim szczątki bezimiennego żołnierza, sprowadzone z Cmentarza Obrońców Lwowa. Ideą Grobu było uczczenie wszystkich poległych w walce o niepodległą ojczyznę.
W Pałacu urzędował Józef Piłsudski jako szef sztabu. W latach 1922-26 Piłsudski mieszkał w jego lewym skrzydle. W latach 1930–1937 Pałac Saski był siedzibą Biura Szyfrów. To właśnie w tym miejscu, w grudniu 1932 roku, Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski po raz pierwszy złamali kod niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma. Plac przed pałacem był miejscem defilad i różnych uroczystości państwowych.
Okupacja niemiecka
Już w 1939 r., niedługo po wkroczeniu Niemców do Polski, Pałac Saski trafił w ręce Wehrmachtu. Sąsiedni Pałac Brühla, który przed wojną był siedzibą Ministerstwa Spraw Zagranicznych, zajął zaś gubernator dystryktu warszawskiego, Ludwik Fischer. Niecałe trzy miesiące po upadku Powstania Warszawskiego, pod koniec grudnia 1944 r. wojska niemieckie wysadziły Pałac Saski i okoliczne historyczne budynki. Ocalał jedynie niewielki fragment kolumnady – miejsce spoczynku Nieznanego Żołnierza. Los Pałacu podzielił również pomnik księcia Józefa. Pod koniec lat 40 tych wykonano nowy odlew monumentu na podstawie modelu z Muzeum Thorvaldsena w Kopenhadze jako, że Bertel Thorvaldsen był twórcą pomnika. Kopia „dawnego księcia” stanęła ostatecznie w 1965 r. przed Pałacem Prezydenckim, wówczas Pałacem Rady Ministrów, na Krakowskim Przedmieściu.
Zburzenie Pałacu Saskiego było celowym działaniem, jednym z elementów niemieckiej polityki eliminacji polskiej historii i kultury. Umyślne niszczenie zabytków miało pozbawić Polaków poczucia tożsamości narodowej. Jeszcze w trakcie Powstania Warszawskiego Niemcy wysadzili resztki Zamku Królewskiego, zniszczonego nalotami w 1939 roku. Świadków tej celowej dewastacji Warszawy przez niemieckich barbarzyńców było niewielu bowiem po upadku Powstania, w październiku 1944 roku przymusowo wysiedlono wszystkich mieszkańców miasta.
Zapamiętajmy słowa prof. Zachwatowicza:
Nie mogąc zgodzić się na wydarcie nam pomników kultury, będziemy je rekonstruowali, będziemy je odbudowywali od fundamentów, aby przekazać pokoleniom, jeżeli nie autentyczną, to przynaj-mniej dokładną formę tych pomników, żywą w naszej pamięci i dostępną w materiałach przyświecają wszystkim.
cytat za: Aneta Chałuś – Saski2018
