U schyłku życia marszałek powiedział ”Takiego Piłsudskiego, jak go przedstawiają moi współcześni, ja nie znam. Nieraz ze zdumieniem czytam te peany, co na mój temat różni ludzie wypisują. A ja chciałbym, żeby do potomności przeniknęła ta zwykła prawda o Piłsudskim – człowieku”.
Litwa w życiu Józefa Piłsudskiego zawsze odgrywała ważną rolę. Była jego małą ojczyzną, w której przeżył dzieciństwo i lata mło-dzieńcze. Wielokrotnie podkreślał, że ukształtowany był przez wielokulturowe Wilno, które go wychowało. Po latach w jednym z listów napisał: ”Gdy wrócicie do Wilna, pozdrówcie ode mnie całe miasto, wszystkie te cuda co są zawarte w krótkim, pięciolitero-wym słowie – Wilno”. W Kaplicy Matki Boskiej Ostrobramskiej Marszałek w 1919 r. złożył wotum – skromną, srebrną tabliczkę bez podpisu z wyrytym napisem: „Dzięki Ci Matko za Wilno”.
Powiewiórki – niewielka wieś położona na Litwie. To tutaj w drewnianym kościółku rzymsko- katolickim pod wezwaniem św. Kazimierza został ochrzczony 15 grudnia 1867 r. Józef Klemens Piłsudski. W kościółku można obejrzeć umieszczoną w specjalnej gablocie chrzcielnicę, kopię wpisu do ksiąg metrykalnych oraz tablicę upamiętniającą to wydarzenie.
Ozdobą pochodzącej z połowy XVIII wieku modrzewiowej świątyni jest wsparty na czterech kolumienkach ganek, neogotycki ołtarz i liczące dwa wieki z okładem poczerniałe obrazy św. Franciszka i św. Antoniego. Ufundowana przez parafian ozdobna tablica na chórze głosi: „Kościół Sorokpolski, miejsce chrztu Marszałka Józefa Piłsudskiego, Wodza Narodu, od synów tej ziemi”.
Na przełomie 1907 i 1908 roku przyszły Marszałek Polski powziął plan śmiałego napadu na pociąg pocztowy przewożący do Petersburga pieniądze z podatków.
Członkowie Organizacji Bojowej (OB) PPS, do której należał w tym czasie Piłsudski dokonywali takich akcji głównie na terenie Królestwa Polskiego. Tym razem uderzenie miało nastąpić na Litwie, gdzie spodziewano się znacznie mniejszej czujności policji. Wybór padł na stację Bezdany, 20 kilometrów od Wilna. Kierownikiem akcji miał być sam Piłsudski. 26 września 1908 siedemnastu członków grupy napadło na pociąg strzelając do żandarmów i rzucając dwie bomby. Sterroryzowano załogę lokomotywy. Bojowcy wdarli się do wagonu pakunkowego, w którym wysadzono w powietrze kasę pancerną. Łupem napastników padło 200 tysięcy rubli – w banknotach oraz srebrnych i złotych monetach. Podczas akcji zginęło kilku członków eskorty carskiej, zaś PPS-owcy wycofali się bez strat. Zdobyte pod Bezdanami pieniądze przeznaczono na bieżącą działalność partyjną oraz – w przyszłości – na tworzone w Galicji oddziały strzeleckie. Co ciekawe w akcji uczestniczyli czterej późniejsi polscy premierzy: Józef Piłsudski, Walery Sławek, Aleksander Prystor i Tomasz Arciszewski.
Z Marszałkiem związane jest też słynne i modne w czasach II RP uzdrowisko Druskienniki znane z leczniczych borowin i wód solankowych, gdzie Piłsudski odpoczywał latem w małym domku bez elektryczności. ”Dla mego zdrowia potrzebne są tamtejsze lasy, gawęda z tamtejszymi ludźmi smak tamtejszych potraw” – mówił. W 1928 r. władze miasta nadały J. Piłsudskiemu tytuł Honorowego Obywatela miasta. Niestety, jego ulubioną willę ,,Na Pogance” władze sowieckie wyburzyły w 1964 r.
Miejscowość Pikieliszki położona jest ok. 20 km na północ od Wilna. W dawnych dobrach należących do rodziny Pisanków zachował się klasycystyczny dwór wzniesiony prawdopodobnie w początkach XIX w. Po I wojnie światowej majątek został rozparcelowany. W 1930 r. stał się własnością Aleksandry i Józefa Piłsudskich.
Małżonkowie wymienili go za podwileńskie Świątniki. Pikieliszki otrzymali na mocy ustawy o osadnictwie wojs-kowym na Kresach. Były one częstym miejscem pobytu Marszałka Piłsudskiego i jego rodziny. Marszałek spędzał tu długie letnie urlopy, podczas których dużo czytał, łowił ry-by, jeździł do pobliskiego Wilna, spotykał się z legionistami. Murowany dwór w starym parku, który zamieszkiwał z żo-ną i dwiema córkami był pozbawiony wszelkich wygód, nie było nawet światła elektrycznego. Na potrzeby Marszałka doprowadzono linię telefoniczną. Ostatni raz Piłsudski od-wiedził swój dom w 1934 roku. Obecnie, w odrestaurowa-nym budynku znajduje się gminna biblioteka.
Zułów – wieś na Wileńszczyźnie położona nad rzeką Merą, około 50 km na północny wschód od Wilna gdzie 5 grudnia 1867 r. urodził się Józef Piłsudski. Wielokrotnie powtarzał, że atmosfera domu rodzinnego, zwłaszcza zaszczepiona przez matkę miłość do tradycji niepodległościowej i poezji romantycznej uczyniły z niego człowieka, który poprowadził potem naród do walki o suwerenność Polski.
Ród Piłsudskich, pieczętujący się herbem Kościesza z mitrą, wywodził się ze Żmudzi. Dobra zułowskie, należące do jednych z największych w powiecie święciańskim, (w XVIII należały do Ogińskich), ziemia borów i jezior, w roku 1856 stanowiły posag Marii Billewiczównej w małżeństwie z Józefem Wincen-tym Piłsudskim- rodzicami Marszałka. W modrzewiowym dworze nakrytym wysokim gontowym da-chem, na kamiennej podmurówce, z oszklonym gankiem, dwunastoma pokojami i otoczonym stary-mi lipami wychowało się dziesięcioro dzieci (bliźnięta zmarły we wczesnym dzieciństwie). Ojciec „Ziuka”, jak nazywano Józefa w dzieciństwie, był zapalonym nowatorem. Próbował uprzemysłowić Zułów, założył gorzelnię, tempertyniarnię, cegielnię, posiadał młyn i tartaki.
Niestety, w 1875 roku w majątku wybuchł pożar, który doszczętnie strawił dwór i zabudowania gos-podarcze. Po pożarze rodzina mieszkała w dworskiej oficynie a wkrótce Piłsudscy przenieśli się do Wilna, gdzie Józef spędził młodość. Tutaj uczęszczał do gimnazjum, które mieściło się w pomieszczeniach dawnego Alumnatu, nieczynnego wówczas uniwersytetu (został zamknięty po powstaniu styczniowym). Rodzina borykająca się z trudnościami finansowymi, często zmieniała adresy. Do dziś zachowały się kamienice, w których wynajmowali mieszkania, m. in. przy ulicach Trockiej, Świętej Anny oraz Bakszta. Matka zmarła gdy Józef miał 17 lat. Niedługo po jej śmierci aresztowano starszych synów Bronisława i Józefa, zamieszanych w spisek na życie cara. Kosztem dużych łapówek wypłaconych dygnitarzom carskim, udało się złagodzić surowe wyroki, rodzina utraciła jednak wszystkie posiadłości. Zułów zlicytowano; ostatnim właścicielem dóbr był carski oficer rezerwy Kurnosow, który rozparcelował majątek i sprzedał 3890 ha dla carskiej armii pod poligon wojskowy. Okoliczne lasy także wyprzedano. Podczas niemieckiej okupacji większość drzewostanu zułowskich lasów, stanowiące największe bogactwo majątku wycięto i wywieziono do Niemiec. Po odzyskaniu niepodległości Marszałek odwiedził rodzinną posiadłość tylko dwa razy, po wygnaniu bolszewików z Wilna w 1919 r. i podczas manewrów 1927 roku. Po śmierci Marszałka, 10 października 1937 r. Prezydent RP Ignacy Mościcki i żona Aleksandra Piłsudska zasadzili na terenie gdzie stał dom, pamiątkowy dąb jako symbol wieczności. Miał w tym miejscu powstać duży Rezerwat Pamięci. Po II wojnie światowej nowi włodarze umiejscowili na tym terenie komunistyczny sowchoz, fermę chowu bydła; na ocalałych fundamentach domu wyrosły silosy na kiszonkę. Całkowitemu zniszczeniu uległ starannie zaplanowany park, drzewa i krzewy. Cudem ocalał zasadzony dąb. Dziś otacza go metalowe ogrodzenie z inicjałami JP, postawione przez żołnierzy I pułku z Wesołej pod Warszawą w 1993 r.
W roku 2006 uroczyście odsłonięto granitową tablicę z orłem legionowym w centrum i napisami: ,,Polska powstała by żyć!” oraz mottem: ,,Dał Polsce wolność, granice, moc i szacunek”. Obok
znajduje się Aleja Pamięci Narodowej mająca upamiętniać wybitnych Polaków i doniosłe wydarzenia w naszej historii. Tutaj znajduje się również pierwszy na Litwie pomnik poświęcony braciom Piłsudskim: Józefowi i Bronisławowi.
Wileński cmentarz na Rossie powstał w 1790 r., a więc jest jedną z najstarszych nekropolii w Europie. Położony na falistym terenie, ocieniony wiekowymi sosnami, brzozami i dębami sprawia wrażenie parku jakiejś magnackiej rezydencji. Nie ma na nim ścieżek jak na zwykłych cmentarzach. Nagrobki, ocienione bujną roślinnością sprawiają niezapomniane wrażenie. Usytuowany w odległości około kilometra od Ostrej Bramy cmentarz na Rossie jest miejscem, gdzie czytając nagrobne epitafia oraz spacerując jego wąskimi alejkami, każdy z Polaków, choć na chwilę, zastanowi się nad przeszłością swojego państwa i Narodu. Na Rossie pochowani są profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego, m.in. historyk Joachim Lelewel, nauczyciel Adama Mickiewicza. Są tam groby pierwszej żony Piłsudskiego: Marii, sióstr Ludwiki i Zofii, Teoni i Piotrusia, zmarłych w niemowlęctwie i braci: Kaspra i Adama. Tutaj pochowano poetę Władysława Syrokomlę, archeologa i pisarza Eustachego Tyszkiewicza, ojca i ojczyma Juliusza Słowackiego – Euzebiusza Słowackiego i Augusta Becu. Spoczywają tu architekci i malarze: Franciszek Gucewicz i Franciszek Smuglewicz, dwoje dzieci Stanisława Moniuszki i wiele innych osób. Piękne pomniki, niektóre wyglądające niczym dzieła sztuki nadaje temu miejscu doniosłej atmosfery.
Obok starego cmentarza, wśród poległych obrońców Wilna z lat 1919/20 i żołnierzy AK z walk w lipcu 1944r. w operacji „Ostra Brama”, jest Mauzoleum Marszałka Józefa Piłsudskiego. Na płycie grobowej z czarnego, wołyńskiego granitu wyryto prosty krzyż i napis (fragmenty wierszy z poezji J. Słowackiego):
Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogą
Za innych iść tą samą drogą.
Matka
I Serce Syna
Kto mogąc wybrać, wybrał zamiast domu
Gniazdo na skałach orła: niechaj umie
Spać, gdy źrenice czerwone od gromu
I słychać jęk szatanów w sosen szumie.
Tak żyłem.
Na Zjeździe Legionistów w Wilnie w 1928 r. Marszałek przekazał zebranym swój testament: ”… i gdy pomyślę, że tam gdzieś na Rossie, u wrót cmentarza, mogiłka za mogiłką leży, jedna przy drugiej, jak żołnierze w szeregach, ci, co życie dali, by Komendanta serce pieścić, to mówię, że miłem to być musi, i gdy serce swe grobem poję, serce swe tam na Rossie kładę, by wódz spoczął z żołnierzami…” Życzenie zostało spełnione w pierwszą rocznicę śmierci w 1936 roku. Srebrną urnę z sercem złożono u stóp trumny ze szczątkami Jego Matki. E. Gulbis.
Opracowanie na podstawie przewodników, które przywiozłam z podróży na Litwę w 2012 roku.
