III wojna światowa?
Tuż po podpisaniu przez Niemcy kapitulacji, Churchill polecił brytyjskiemu sztabowi przygotowanie operacji militarnej przeciwko Sowietom pod kryptonimem „Unthinkable”. Operacja opatrzona datą 22 maja 1945 roku i utajniona do roku 1998, była scenariuszem wojny z ZSRS nakreślonym przez brytyjskich sztabowców z sekcji Planowania Połączonych Sztabów. Podobno nie doszła do skutku z kilku powodów: Sowieci dysponowali wtedy 264 dywizjami, w tym 36 dywizjami pancernymi w części rozlokowanymi w różnych częściach Europy a zachodni alianci jedynie 103 i ledwie 23 pancerne. Zmianom uległ także skład Wielkiej Trójki na konferencji. 12 kwietnia 1945 roku zmarł prezydent Stanów Zjednoczonych F.D. Roosevelt, którego miejsce zajął nowy przywódca Harry Truman. Obecny w Poczdamie premier Wielkiej Brytanii W. Churchill nie dotrwał do końca konferencji, bowiem w lipcu Partia Konserwatywna przegrała wybory na rzecz Partii Pracy, a nowy gabinet powołał C. Attlee, który 28 lipca 1945 roku zajął jego miejsce. Truman wiedział już o udanej, amerykańskiej próbie z bombą atomową, więc zainteresowanie Churchilla wykonalnością operacji „Unthinkable” wzrosło. Niestety, Sowieci też byli zorientowani w planach operacji; pierwsze informacje dotarły do Moskwy już 18 maja 1945. Agent X informował, że operacja ma polegać na niespodziewanym ataku dwóch grup armijnych – jednej z północy Niemiec, drugiej z rejonu Lipska – w kierunku środkowej Polski. Uderzeniu sił lądowych miały towarzyszyć zmasowane naloty na główne obiekty komunikacyjne i najważniejsze mosty kolejowe na rzekach. Po nich miało nastąpić uderzenie na południe od osi Linz–Wiedeń. Rozważano możliwość wysłania sił specjalnych w rejon Morza Czarnego, zbombardowania kaukaskich rafinerii naftowych oraz morskich i powietrznych operacji przeciwko Leningradowi. Ameryka odmówiła użycia wojsk alianckich (w tym polskich), które znajdowały się na miejscu, do wymuszenia na Stalinie kolejnych ustępstw politycznych. Partyzantka Tito opanowała Jugosławię, w Grecji komuniści mieli silne wpływy a wojna z Japonią niezakończona; mogło to spowodować przegrupowanie amerykańskich wojsk. Raport na temat operacji „Unthinkable” złożył Stalinowi i Mołotowowi dowódca sowieckiego wywiadu wojskowego, generał broni I.I. Iljiczow. Reakcja sowieckiego przywództwa jest nieznana, ale 29 maja Stalin i jego szef sztabu, generał A.I. Antonow, podpisali rozkaz reorganizacji 1. Frontu Białoruskiego i ustanowienia 10 czerwca Grupy Okupacyjnych Wojsk Sowieckich w Niemczech, z marszałkiem G.K. Żukowem jako głównodowodzącym. (Fragmenty artykułu z portalu Wielka Historia na pdst książki G. Roberts’a: Churchill i Stalin. Toksyczni bracia,2020)
W przeddzień rozpoczęcia konferencji w Poczdamie Amerykanie dokonali udanej eksplozji pierwszej bomby atomowej. Nad projektem „Manhattan” pracowali od 1939 roku zatrudniając pod ścisłą ochroną i w wielkiej tajemnicy ponad 120 tyś. osób. Truman pochwalił się Stalinowi posiadaniem broni o niespotykanej sile rażenia. Podobno sowieckiemu dyktatorowi nie drgnęła powieka. Już wtedy „wujaszek Joe” jak go pieszczotliwie nazywał Roosevelt, znał część planów wykradzionych m.in. przez małżeństwo E. i J. Rosenbergów; w 1953 r. skazanych na karę śmierci za szpiegostwo. Niestety, Amerykanie nie wykorzystali swojej przewagi a Sowieci przystąpili do prac nad stworzeniem własnej bomby atomowej. W 1949 dokonali pierwszej udanej eksplozji. Rosenbergowie do końca utrzymywali, że nie współpracowali z ZSRR, jednak wszystkie zebrane dowody świadczyły przeciwko nim. Po latach okazało się, że zarzuty wobec Rosenbergów były prawdziwe, ale byli oni tylko małymi trybikami w wielkiej machinie szpiegowskiej.
Konferencja w Poczdamie
Konferencja w Poczdamie (17 lipca-02 sierpnia 1945) przypieczętowała ustalenia poprzednich spotkań w Teheranie i Jałcie. Odbywała się w atmosferze: podejrzliwości, konkurencji i napięcia
związanego z możliwością wybuchu kolejnego konfliktu. Alianci nie mogli się porozumieć szczególnie w sprawie Niemiec. Dnia 2 sierpnia 1945 r. na zakończenie konferencji poczdamskiej została podpisana przez Stany Zjednoczone, ZSRR i Wielką Brytanię Umowa Poczdamska. Francja przystąpiła do Umowy dnia 7 sierpnia 1945r. a winą za wywołanie wojny obciążono tylko Niemcy. Zawarto porozumienie w przedmiocie utworzenia Rady Ministrów Spraw Zagranicznych aliantów; ich zadaniem było przygotowanie traktatów pokojowych z państwami pokonanymi: Niemcami (po utworzeniu rządu niemieckiego), Włochami, Rumunią, Bułgarią, Węgrami i Finlandią. Ustalono także polityczne i gospodarcze zasady służące za podstawę traktowania Niemiec w początkowym okresie kontroli: decentralizację, demilitaryzację, denazyfikację i demokratyzację. Niemcy i jego stolicę Berlin podzielono na cztery strefy okupacyjne; celem podziału było dokonanie zupełnego rozbrojenia oraz nadzór nad przemysłem niemieckim, aby w przyszłości nie został wykorzystany do produkcji wojennej. Zbędne dla produkcji pokojowej siły wytwórcze miały zostać przeznaczone na spłatę odszkodowań wojennych. Na terytorium Niemiec postulowano przywrócić samorząd lokalny pochodzący z demokratycznych wyborów zamiast utworzenia centralnego rządu niemieckiego. Władzę najwyższą mieli sprawować w strefach okupacyjnych naczelni dowódcy państw Wielkiej Czwórki. Przewidziano zdecentralizowanie w możliwie najkrótszym czasie gospodarki niemieckiej, aby doprowadzić do usunięcia nadmiernej koncentracji potęgi ekonomicznej. (podobny los spotkał Austrię, lecz tam stref okupacyjnych było 5 – piąta znajdowała się pod wspólnym zarządem wszystkich mocarstw).
W Umowie znalazły się zapisy o odszkodowaniach wojennych od Niemiec. Reparacje miały zostać zaspokojone z niemieckich majątków, które znajdują się w strefach okupacyjnych lub za granicą. Postanowiono o przyznaniu ZSRS odszkodowań (Sowieci mieli przekazać Polsce 15% z tej puli) z radzieckiej strefy okupacyjnej, zaś roszczenia innych państw miały być pobierane z zachodnich stref okupacyjnych. ZSRS uzyskał prawo do 25% sprzętu z zakładów produkcyjnych, szczególnie dużych, demontowanych w zachodnich strefach okupacyjnych, 10 % wyposażenia przemysłowego bez świadczenia wzajemnego, a dalsze 15 % – w zamian za dostawy żywności i surowców z radzieckiej strefy okupacyjnej. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone zrezygnowały z roszczeń dotyczących majątków niemieckich położonych w Austrii, Bułgarii, Finlandii, Rumunii i na Węgrzech. ZSRS także zrezygnował z roszczeń do majątków niemieckich ulokowanych w innych państwach. Majątki te podlegały rozdzieleniu między pozostałymi państwami uprawnionymi do odszkodowań. Polsce umożliwiono zaspokojenie roszczeń w ramach wschodniej strefy, która objęła łącznie: radziecką strefę okupacyjną i majątki niemieckie znajdujące się w Austrii, Bułgarii, Finlandii, Rumunii i na Węgrzech. Podczas konferencji poczdamskiej Polska nie miała prawa decydowania w sprawie odszkodowań wojennych od Niemiec. Dokładne określenie i wytyczenie zachodniej granicy Polski przez specjalną komisję międzynarodową wzdłuż linii Odra-Nysa Łużycka (delimitacja) miała nastąpić w ramach konferencji pokojowej. Byłe niemieckie tereny, które przyznano Polsce, zostały wyłączone z radzieckiej strefy okupacyjnej. Nie przeszkodziło to oczywiście w bezprecedensowej radzieckiej grabieży tzw. „ziem odzyskanych”, o czym pisałam w poprzednim artykule.
Eksport rewolucji
Stalin zmieniał bezpardonowo wszystkie ustalenia poprzednich konferencji, szczególnie w Europie Środkowo-Wschodniej. Proces komunizacji w tych krajach właściwie wszędzie przebiegał (w latach 1944-47) w taki sam sposób. Najpierw komuniści tworzyli front narodowy, do którego wchodziły wszystkie siły antyfaszystowskie (stałym elementem było to, że po 1945 r. partie ludowe były głównymi siłami opozycyjnymi do komunistów), następnie fałszowali wybory, po czym przejmowali pełnię władzy przy pomocy Armii Czerwonej i nasłanych komunistów tworząc tzw. „demokracje ludowe”. Prawie we wszystkich krajach Ministerstwo Spraw Wewnętrznych musiało być w rękach komunistów co ułatwiało likwidację przeciwników politycznych. Karano ich zesłaniem, więzieniem lub niszczono fizycznie. Partie socjaldemokratyczne, po „oczyszczeniu” wchłaniano i wprowadzano szybko „reformy socjalistyczne” – populistyczne programy jak: jednopartyjne systemy polityczne, kolektywizacja wsi, nacjonalizacja przemysłu, transportu, bankowości, handlu międzynarodowego i hurtowego, reformy rolne, czyli likwidację wielkiej własności ziemskiej a zwłaszcza kontrolowano wymianę między miastem i wsią, wszystko pod dyktando Kremla. Na terenach bezpośrednio włączonych do ZSRS działała partyzantka antykomunistyczna (kraje bałtyckie, Ukraina) podobnie jak w Polsce. Np. w Estonii i na Łotwie opór zbrojny trwał do 1949 roku, mimo że w latach 1944-46 władze sowieckie schwytały i deportowały około 100 tyś. Estończyków, 105 tyś. Łotyszy i 85 tyś. Litwinów. Z Litewskiej Republiki Sowieckiej przesiedlono do Polski 180 tyś. Polaków. (dane za: W. Roszkowski, „Cień Jałty”, s.81)
Zimna wojna – pierwsze salwy
Za właściwą inaugurację konfliktu uznaje się dwa przemówienia. Pierwsze z nich zostało wygłoszone przez Stalina w Moskwie, 9 lutego 1946 r. w toku kampanii wyborczej do sowieckiej Rady Najwyższej. Przywódca ZSRS wieszczył wówczas nieuniknioną konieczność wojny z zachodnimi imperialistami. Mówił, że II wojna światowa została wywołana nie przez Hitlera, ale państwa kapitalistyczne.
Było to pierwsze powojenne przemówienie programowe. Kreśląc wizję dojścia do komunizmu w ZSRS, Stalin propagował dalszą rozbudowę przemysłu ciężkiego i konsekwentną kolektywizację rolnictwa. Podkreślił konieczność walki z imperializmem w aspekcie między-narodowym i kreowania nowego społeczeństwa.
Niebawem, bo 5 marca tego samego roku, Churchill wygłosił z kolei mowę na amerykańskim Westminster College w Fulton w stanie Missouri, gdzie otrzymał doktorat honorowy. To wtedy właśnie padły znamienne słowa: „Od Szczecina nad Bałtykiem po Triest nad Adriatykiem na kontynent opadła żelazna kurtyna”.
Wyrażenie zimna wojna nie padło (jego autorem był G. Orwell), ale mówca był przekonany, że powojennych celów amerykańskich i sowieckich nie da się już pogodzić, z czym zgadzał się prezydent USA H. Truman. Amerykanie nie powtórzyli błędu z czasów po I wojnie, nie wycofali swojego wojska z Europy i zaczęli budować silne przymierze między krajami zachodnioeuropejskimi i USA.
W 1946 r. Trybunał w Norymberdze skazał na śmierć wielu przywódców III Rzeszy. W Niemczech powstały obozy edukacyjne dla żołnierzy, ścigano przestępców wojennych, co nie przeszkodziło obu stronom na ściąganie, często pod groźbą szantażu, do swoich krajów wybitnych naukowców i inżynierów, którzy budowali potęgę gospodarczą i militarną III Rzeszy.
12 marca 1947r. prez. Truman ogłosił tzw. doktrynę Trumana o powstrzymywaniu ekspansji komunizmu. Jak pisze Tim Weiner w swojej książce „Szaleństwo i chwała. Wojna polityczna pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Rosją 1945-2020”, wyd. Rebis, 2022, autorem strategii był George F. Kennan. Cyt: (…) Na swoim pierwszym wykładzie w National war College Kennan (był radcą ambasady USA w Moskwie) uderzył w strunę, której dźwięk rozbrzmiał w całym rządzie. Sowieci, tak jak naziści (powinien napisać chyba hitlerowcy, bo określenie naziści nie było znane w czasach wykładu we wrześniu 1946 – E. G), zamierzali realizować swoje światowe cele bez żadnych moralnych skrupułów i przy użyciu wszelkiego rodzaju środków – zastraszania, wiarołomstwa, korupcji, działań wywrotowych, nacisków psychologicznych i ekonomicznych, szantażu i morderstw. Stany Zjednoczone musiały się bronić i przeciwstawić Kremlowi, budując sojusze i pokazać Sowietom, że Ameryka dysponuje „przewagą siły” (…); str. 28). Jeden z pomysłów rozwinął się w plan Marshalla, kolejny powołał do życia Radio Wolna Europa (lipiec 1950r.), które zaczęło nadawać audycje w wielu językach za żelazną kurtynę, następny w zarząd tajnych operacji i gromadzenia danych wywiadowczych nowo utworzonej w początkach września 1947r. Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA).
W wyniku zimnej wojny utrwalił się podział Niemiec na dwie części; Sojusznicza Rada Kontroli przestała działać. Z połączenia amerykańskiej i angielskiej strefy okupacyjnej powstała w 1947 r. Bizonia a po dołączeniu strefy francuskiej – Trizonia. Niezadowolenie Sowietów, którzy chcieli zjednoczenia Niemiec pod egidą komunistów ze wschodnich landów i reformy walutowej (chodziło o to, aby fundusze z Planu Marshalla nie trafiły do sowieckiej strefy) spowodowało całkowitą blokadę Berlina, który był podzielony pomiędzy mocarstwa okupacyjne.
W Berlinie Zachodnim, enklawie na terytorium bloku komunistycznego, Sowieci odcięli dopływ prądu i zamknęli cały ruch drogowy i kolejowy. Przed mieszkańcami stanęło widmo głodu. Odpowiedzią Zachodu był most powietrzny o gigantycznej skali, który pozwolił na zaopatrywanie miasta drogą lotniczą (samoloty transportowe przewożące zaopatrzenie nazwano „rodzynkowymi bombowcami”) w węgiel!!!, żywność i inne towary, aż do zniesienia blokady. Od końca czerwca 1948 roku do września 1949 alianci zachodni przeprowadzili 277 tys. lotów. Było to wielkie osiągnięcie techniczne i logistyczne. Pod jego wpływem załamał się sam Stalin, który w maju 1949 roku odstąpił od blokady zachodnich stref miasta. Był to ważny punkt zwrotny. Potwierdzona została determinacja Stanów Zjednoczonych, aby bronić Europy. W sierpniu 1949 r. przeprowadzono w Trizonii wolne demokratyczne wybory parlamentarne, w których zwycięstwo odnieśli chrześcijańscy demokraci oraz liberałowie. Na czele nowego rządu stanął kanclerz Konrad Adenauer z koalicji partii chadeckich CDU/CSU, który ogłosił 21 września 1949 r. powstanie Republiki Federalnej Niemiec. Był kanclerzem Niemiec przez 14 lat i nigdy nie zaaprobował zachodnich granic Polski. Nie godził się też z podziałem Niemiec. Stosunki dyplomatyczne nawiązaliśmy z naszym zachodnim sąsiadem dopiero w 1970 roku, kiedy przedawniły się przepisy, które pozwoliłyby naszym rodakom ubiegać się o osobiste odszkodowania za krzywdy doznane w czasie II wojny światowej. Podpisany w 1970 roku traktat przez W. Gomułkę uchodzi za przełomowy, bo zachodnie Niemcy po raz pierwszy uznały w nim granicę na Odrze i Nysie, co umożliwiło nawiązanie polsko-niemieckich stosunków dyplomatycznych.
Związek Sowiecki nie pozostał bierny. Zainspirował dwukrotnie zwołanie Niemieckiego Kongresu Ludowego, który wyłonił 400-osobową Radę Ludową. Ta domagała się przeprowadzenia referendum, które rozstrzygnęłoby, czy naród niemiecki życzy sobie jedności swego kraju. W akcji zbierania podpisów na 38 mln osób uprawnionych do głosowania 15 mln opowiedziało się za tą rezolucją. 18 marca 1949 r. Rada Ludowa uchwaliła projekt konstytucji, oskarżając jednocześnie mocarstwa zachodnie o spowodowanie podziału Niemiec. Wobec utworzenia separatystycznego państwa RFN, Rada Ludowa 7 października 1949 r. uznała się za Tymczasową Izbę Ludową (parlament), proklamowała powstanie Niemieckiej Republiki Demokratycznej i zatwierdziła jej konstytucję. W trzy dni później władze radzieckie, wykorzystując uprawnienia wynikające z porozumień poczdamskich, przekazały administrację w ręce nowych władz niemieckich a Berlin Wschodni, wbrew umowom sojuszniczym, stał się stolicą kadłubowego państwa. Nazajutrz, 11 października, Izba Ludowa wybrała Wilhelma Piecka prezydentem NRD, premierem został Otto Grotewohl. Stalin kokietował Piecka w liście gratulacyjnym cyt.: „Największe ofiary w tej wojnie poniosły narody niemiecki i radziecki (…) Te dwa narody rozporządzają największymi możliwościami w Europie dla przeprowadzenia wielkich akcji”. (Zapowiedź nowego sojuszu? Zabrzmiało groźnie… E.G). W kwietniu 1950r. rząd w Warszawie zmniejszył uroczyście reparacje należne od Niemiec i ogłoszono amnestię dla Volksdeutschów i Reichsdeutschów w Polsce. Państwa tego nie uznano na Zachodzie, podobnie jak ZSRR nie uznał RFN. W 1950 r. NRD zawarło układ z Polską (tzw. Zgorzelecki), w którym uznała granicę na Odrze i Nysie za ostateczną. Stworzono także największy i najbardziej skuteczny, spośród krajów zależnych od ZSRS aparat Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego – niechlubną STASI, która w 1989 roku liczyła około 40 tyś. pracowników.
Plan Marshalla
Stalin traktował poważnie zagrożenie, które plan Marshalla stanowił dla jego nowej i wywalczonej z trudem strefy buforowej w Europie środkowej i wschodniej. Strategia radzieckiego przywódcy dla powojennej Europy zakładała, że Amerykanie całkowicie wycofają się z regionu, zostawiając osłabione Niemcy, sprowadzone do roli państwa rolniczego (początkowo Francja gorąco popierała ten postulat) oraz oferując reparacje, które sfinansują rekonstrukcję i rozwój ZSRR. Plan Marshalla zapowiadał jednak dalszą amerykańską obecność i dynamiczne wsparcie Stanów Zjednoczonych dla kapitalistycznych zachodnich Niemiec z ich odbudowanym przemysłem – w centrum zjednoczonej, kapitalistycznej Europy Zachodniej.
Polska, podobnie jak inne państwa podporządkowane ZSRS, ze względu na stanowisko Moskwy, nie mogła jednak przystąpić do tego projektu. Plan Marshalla jest powszechnie uważany za największy i najskuteczniejszy program pomocy zagranicznej. Pomoc ekonomiczna dla zrujnowanego wojną Starego Kontynentu miała również cel polityczny – przyciągnąć Europę do Ameryki, zanim zrobią to Sowieci. Amerykanie zdawali sobie z tego sprawę, udzielając Europie pomocy w ramach organizacji UNRRA, ale ogólnie pomoc ta była niewystarczająca.
Ekonomiczne bezpieczeństwo w Europie Zachodniej można było zachować przy udziale bezpieczeństwa militarnego, stąd wypłynął postulat dla silnego amerykańskiego zaangażowania wojskowego w Europie. Tuż po wojnie na terenie Niemiec Zachodnich stacjonowało 200 tyś. wojska USA.
Realizacja planu Marshalla rozpoczęła się w 1948 r. Rząd Stanów Zjednoczonych na pomoc dla krajów europejskich przeznaczył 17 miliardów ówczesnych dolarów (210 mld dol. wg jego wartości z 2022). Z tej sumy wykorzystano 13,5 mld. Największymi beneficjentami amerykańskiej pomocy były Wielka Brytania (3,5 mld) i Francja (2,7 mld). Włochy i zachodnia część Niemiec otrzymały po 1,5 mld. Amerykanie postawili warunek, by pomoc w ramach planu nie mogła być przeznaczana na zbrojenia, lecz tylko na cele pokojowe i zastrzegli sobie prawo kontroli wydatkowanych funduszy. Liczono także na import polskiego węgla. Sowieci wymusili na zależnych od siebie krajach rezygnację z pomocy i narzucili Polsce porozumienie, iż będzie dostarczać mu węgiel po specjalnych, zaniżonych cenach. (około 2$ za tonę a nie 20$, bo taką cenę oferowano na światowych rynkach – dane za portalem Wielka Historia). Potrzebne Polsce fundusze uleciały w powietrze… Mało tego, Sowieci zmonopolizowali pośrednictwo w kontaktach handlowych państw „demokracji ludowych” z Zachodem. A jeszcze, w 1951r. nastąpiła korekta granicy w tzw. „kolanie Bugu” gdzie odkryto nowe pokłady węgla kamiennego. W zamian otrzymaliśmy fragment przedwojennego powiatu leskiego, obejmujący część dorzecza dolnego Sanu od Smolnika po Solinę z Ustrzykami Dolnymi oraz wyczerpanymi złożami ropy.
Polityka sowiecka nie zaniedbywała też sprawy niemieckiej. Amerykańskie decyzje wstrzymujące demontaż zakładów przemysłu ciężkiego, Sowieci próbowali kontrować inicjatywami politycznymi. W listopadzie 1947 r. komunistyczna partia SED, we wschodnich Niemczech (powstała z połączenia komunistów i socjaldemokratów z SPD; z SPD wywodzi się obecny kanclerz Niemiec Olaf Scholz – E.G) zwróciła się do narodu niemieckiego z manifestem o zwołanie Niemieckiego Kongresu Ludowego „na rzecz jedności i sprawiedliwego pokoju”. Jednak na forum europejskim radzieckie nadzieje ekspansji komunizmu na Zachód malały. Amerykanie z powodzeniem rozwijali swoje plany. Z myślą o objęciu stref zachodnich planem Marshalla polityka amerykańska szukała zrozumienia wśród państw odrodzonej Ententy na rozpoczętej 13 lutego 1948 r. konferencji w Londynie. Demonstracyjne wycofanie się Rosjan 20 marca 1948 r. z Sojuszniczej Rady Kontroli w Niemczech, jak również padające pod adresem USA i Wlk. Brytanii oskarżenia o sprzyjanie odradzaniu faszyzmu niemieckiego nie wywarły na nich żadnego wrażenia. Zgoda Wielkiej Brytanii i Francji na amerykańską propozycję objęcia pomocą gospodarczą zachodnich stref Niemiec wieńczyła 7 czerwca 1948 r. konferencję londyńską. W kwietniu 1949 Anglia i Francja uzgodniła status prawny przyszłej republiki zachodnioniemieckiej jako czynnika równoważącego wpływy ZSRS w Europie Środkowej. Początkowo Niemcom odpowiadała taka rola mając zapewnione bezpieczeństwo od Amerykanów, których wojska stacjonowały na ich terenie; mogli bez przeszkód realizować rozwój gospodarczy. Protest ZSRR i jego sojuszników, ogłoszony w Jabłonnie k. Warszawy, został przez Zachód zignorowany.
Pakt Północnoatlantycki
Amerykanom udało się pozyskać sojuszników i sformalizować z nimi sojusz wojskowy w postaci NATO. Do podpisania traktatu doszło w 1949 roku. W skład sojuszu weszło 12 państw: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, USA, Wlk. Brytania i Włochy. Rok później utworzono siły sojusznicze złożone z 50 dywizji (najwięcej francuskich – 20) z siedzibą w Paryżu; w 1952r. do grona NATO wstąpiły Grecja i Turcja. W sierpniu 1953 ZSRS przeprowadził udaną eksplozję pierwszej bomby wodorowej. W 1954 sojusz NATO zmienił swoją strategię „wyzwalania” na zasadę powstrzymywania, przy użyciu taktycznej broni jądrowej. W Europie pojawiły się uzbrojone w nią amerykańskie jednostki. Rok później w skład NATO weszła NRF a Moskwa ogłosiła w odpowiedzi powstanie Układu Warszawskiego. W latach 1959-60 na terenie Wlk. Brytanii, Włoch i Turcji została rozmieszczona broń jądrowa średniego zasięgu.
ZSRS usiłował udaremnić włączenie RFN do NATO, proponując nową konferencję min. spraw zagranicznych aliantów, szybkie zawarcie traktatu pokojowego z Austrią pod warunkiem jej neutralizacji i korzyści ekonomicznych. Nie pomogły pogróżki o wspólnej akcji państw komunistycznych w przypadku wejścia Bundeswehry do sojuszu. Sowieci zgodzili się ostatecznie wycofać swe wojska z Austrii, podpisali traktat pokojowy przywracający niepodległość kraju, a Austria zadeklarowała „wieczystą neutralność”. Wkrótce Sowieci odpowiedzieli powołaniem sojuszu wojskowego zależnych od siebie państw w ramach Układu Warszawskiego. Rada Najwyższa ZSRS anulowała sojusze wojskowe z mocarstwami zachodnimi z kresu wojny.
Propaganda zimnej wojny
Sowieci rozpoczęli zimnowojenną propagandę i dobrze ją zorganizowali. Jej treści opierały się na wypracowanych na Kremlu tezach. Zaprezentował je ideolog Stalina Andriej Żdanow na konferencji w Szklarskiej Porębie, tworzącej Kominform, we wrześniu 1947 r. Świat został podzielony na dwa przeciwstawne obozy. Cały demokratyczny Zachód stał się obozem imperialistycznym (Niemcy zachodni – odwetowcami i rewizjonistami), chylącym się ku upadkowi, prącym do wojny z „krajami miłującymi pokój ze Związkiem Sowieckim na czele”. RFN był postrzegany jako koń trojański amerykańskiego imperializmu, Wlk. Brytania jako „lokaj” Waszyngtonu a „dobrzy Niemcy” (NRD) jako miłujący pokój. Lektura gazet z tego okresu (jest ich mnóstwo w internecie) przyprawia o zawrót głowy. Zachód to nieustanna: słabość gospodarcza, ciągłe kryzysy polityczne i społeczne, porażki na polu polityki zagranicznej i wewnętrznej, katastrofy, morderstwa (zaskakujące jest, jak wiele z tych elementów przejęła wprost obecna rosyjska propaganda w audycjach Russia Today czy radia Sputnik). Taką papką propagandową na temat „gnijącego Zachodu” faszerowano prawie dwa pokolenia mieszkańców krajów socjalistycznych i w państwach rozwijających się, powstałych po dekolonizacji Azji i Afryki w latach 50. i 60., które w większości kopiowały wzory sowieckie.
Kreml miał ułatwione zadanie w rozprzestrzenianiu treści propagandowych (cenzura i ogromne fundusze na cele propagandowe) w warunkach demokracji zachodniej, wolności słowa i braku cenzury. W tym celu wykorzystywał np. partie komunistyczne i ich organy prasowe oraz silne środowiska lewicowe. W Wielkiej Brytanii wychodził tygodnik „Soviet Weekly”, w dużej mierze rozdawany wśród Brytyjczyków. Szeroką dystrybucję miał także miesięcznik „Sputnik”, zamieszczający przedruki z prasy sowieckiej. Państwa zachodnie były pozbawione tego przywileju. Periodyki typu „Ameryka” czy „Brytania” rozpowszechniane po 1956 r. przez ambasady USA i Wielkiej Brytanii, np. w Polsce i ZSRR, w narodowych językach, pomimo ogromnego zainteresowania, miały ograniczony nakład i nie podejmowano w nich zagadnień politycznych. Stworzono też moskiewską rozgłośnię Gawarit Radio Moskwa, zwiększono jej potencjał nadawczy w Europie Zachodniej, na Dalekim Wschodzie i w krajach arabskich. Wraz z dekolonizacją w Afryce np. zwiększono audycje w języku portugalskim i 11 narzeczach afrykańskich. Ideologicznej papce towarzyszyło przedstawianie osiągnięć kultury rosyjskiej w literaturze, muzyce czy teatrze.
Moskiewska propaganda w bardzo szerokim stopniu stosowała dezinformację. Tu aktywnie włączał się także wywiad, który sponsorował wiele organizacji, partii politycznych i dziennikarzy. KGB zakładało opiniotwórcze gazety w języku angielskim, jak np. indyjski „Free Press Journal”, którego artykuły były cytowane przez prasę światową, nieświadomą rzeczywistego charakteru tego periodyku. Pozwalało to np. na krytykę poczynań amerykańskich w Korei, Wietnamie (np. oskarżenie o stosowanie przez Amerykanów broni biologicznej) pozornie płynącą z neutralnego źródła. W przypadku konfliktu w Indochinach rewelacje o zapasach takiej broni nagłośniono za pomocą kontrolowanego przez sowiecki wywiad tygodnika „Blitz”. (Z kolei w latach 80. o wywołanie epidemii AIDS oskarżano amerykańskie laboratoria. Wyhodowany sztucznie wirus HIV miał się wyrwać spod kontroli naukowców).
ZSRS odniósł sukces w wojnie psychologicznej z Zachodem przeprowadzając ogólnoświatową kampanię walki o pokój i rozbrojenie. Zmobilizowano światową opinię publiczną poprzez tzw. Ruch Obrońców Pokoju, organizację ludów świata – a nie państw jak ONZ. RPO organizował zdominowane przez komunistów kongresy skupiające wielu wybitnych pacyfistów o międzynarodowej sławie. Zainicjowany 1948r. we Wrocławiu na Międzynarodowym Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju, formalnie powołany 1949r. na I Światowym Kongresie Obrońców Pokoju w Paryżu i Pradze; kierowany był przez Światową Radę Pokoju (pierwszy przew. F.J. Joliot-Curie), faktycznie został podporządkowany ZSRR i jego polityce zagranicznej. Organizował w krajach rozwijających się i zachodnich wystąpienia przeciw “antypokojowej polityce USA” i przeprowadzał masowe akcje (zebranie 500 mln podpisów pod apelem sztokholmskim 1950 o zakaz użycia broni jądrowej, coroczne marsze pokoju i in.). Zrzeszał organizacje z ponad 100 państw, w tym Ogólnopolski Komitet Pokoju (od 1990r. Ogólnopolska Koalicja Pokoju). (wg. Encyklopedii Interii).
Wojna w Korei (1950) i wkroczenie do niej Chin Ludowych wzmogły tendencje integracyjne w Europie. W maju 1950r. francuski min. spraw zagranicznych R. Schumann wysunął plan koordynacji francuskiej i niemieckiej gospodarki węglem i stalą jako krok ku jedności europejskiej. W kwietniu 1951 delegaci sześciu krajów podpisali (Francja, NRF, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg) porozumienie o utworzeniu EWG. Kanclerz Adenauer zdołał przeforsować europejską politykę swego rządu wbrew silnym fobiom niemieckim (np. Niemcy nie postrzegali Zachodu jako swojego naturalnego sprzymierzeńca, dzięki ich zaangażowaniu przegrali przecież dwie wojny światowe), silne też były w społeczeństwie tendencje nacjonalistyczne i nawyk ślepego posłuszeństwa. Adenauer uważał, że po podpisaniu Traktatu Pokojowego przez Niemcy (takiego drugiego „Poczdamu”) zostałyby one zneutralizowane, uprzedmiotowione i pozbawione samodzielności, ale także bezbronne i otwarte na penetrację zabójczej ideologii Moskwy. (W pewnym sensie tak się stało po zjednoczeniu Niemiec i uzależnieniu od rosyjskiego gazu. Polityka Adenauera „zaufania poprzez samoograniczenie” legła w gruzach, ale to zagadnienie potrzebuje osobnego omówienia – E.G).
Powstanie robotnicze w NRD 1953
Początkowo wystąpienia robotnicze były elementem protestów i strajków ostrzegawczych załóg fabryk. Wydarzenia nabrały rozpędu w porannych godzinach 16 czerwca. W Berlinie wschodnim na Alei Stalina (Stalin zmarł w marcu 1953r.) rozpoczął się strajk 300 robotników budowlanych. W ciągu kilku godzin rozprzestrzenił się w całym mieście. Podłożem niezadowolenia społecznego była polityka władz SED z sekretarzem generalnym W. Ulbrichtem, która za wszelką cenę starała się wdrożyć model gospodarki socjalistycznej w życie. Od 1952 roku wzmożono kolektywizację rolnictwa i rozbudowę przemysłu ciężkiego. Postulowano także zaostrzenie „walki klasowej” oraz zintensyfikowano prześladowanie na tle religijnym (głównie polegało to na zwalczaniu Kościoła). W kraju wyniszczonym wojną doprowadziło to do długotrwałego kryzysu ekonomicznego, który zaczynał mieć znamiona kryzysu politycznego. Od momentu powstania NRD przez granicę do strefy zachodniej w Berlinie uciekało coraz więcej osób, widząc w tym ratunek i szansę na poprawę swojej sytuacji. Wydatki na zbrojenia pożerały 11% budżetu NRD (20% razem z reperacjami wojennymi). Głodowe pensje, racjonowanie żywności przy ciągłym wzroście cen w połączeniu z wezwaniami SED do „zwiększenia wydajności pracy o 10%” sprowokowały ludzi do wystąpień i strajków.
Już na początku czerwca W. Ulbricht i premier Grotewohl zostali wezwani do Moskwy. To była stała kremlowska taktyka: wezwać, podyktować co mają robić zapewniając, że inne partie już poparły zlecone działania. Premier ZSRR Gieorgij Malenkow, zaniepokojony sytuacją w NRD ostrzegł sekretarza o konieczności zmiany polityki SED i rozładowanie sytuacji w kraju.
Tymczasem żądania poprawy warunków pracy i wzrostu płac zostały wzbogacone o kolejne: ustąpienia rządu, zmiany premiera i sekretarza generalnego KC SED, uwolnienia więźniów politycznych. Dochodziło do opanowania urzędów i obiektów publicznych (Magdeburg, Lipsk, Jena, Görlitz, Halle, Bitterfeld), szturmów na więzienia i areszty (uwolniono 1000 więźniów), linczów na funkcjonariuszach STASI (Jena, Rathenow), palenie czerwonych flag. Wystąpienia robotnicze zamieniły się w powstanie narodowe. 17 czerwca wprowadzono stan wyjątkowy na terenie 13 z 14 miast okręgowych i dodatkowo w 51 miastach powiatowych. W tłumieniu powstania brały udział jednostki wojska okupacyjnego Armii Czerwonej, funkcjonariusze Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego (Stasi) oraz żołnierze Policji Ludowej (Volkspolizei). W akcji brało udział ok. 20 tys. żołnierzy Grupy Wojsk Radzieckich. Stan wyjątkowy utrzymał się przez następne 4 tygodnie. Na terenie NRD stacjonowały wtedy 22 dywizje sowieckie. Według informacji zachodnioniemieckich z 1966 roku w trakcie pacyfikacji: 513 osób zostało zabitych (w tym 118 funkcjonariuszy i żołnierzy NRD),106 osób zostało rozstrzelanych lub skazanych na śmierć, 1838 osób zostało rannych, 5100 osób zostało aresztowanych, Oprócz tego podaje się liczbę 17 lub 18 robotników rozstrzelanych przez żołnierzy Grupy Wojsk Radzieckich. Najnowsze dane dotyczące zabitych mówią o liczbie od 55 do 125 osób.
Klęska powstania czerwcowego 1953r. oznaczała wzmocnienie władzy SED. Rosnące od momentu powstania NRD niezadowolenie społeczeństwa, podsycone kryzysem ekonomicznym i politycznym musiało ustąpić rozrastającemu się aparatowi represji, który okazał się być jednym z najbardziej kompleksowych i najbrutalniejszych w całym bloku „demoludów”. Trzy lata później podobną, heroiczną walkę z „demokracją ludową” podejmą robotnicy Poznania i Budapesztu.
Podróże
Po 1955r. (do tego czasu plamą na życiorysie było posiadanie rodziny za żelazną kurtyną a utrzymywanie kontaktów niemożliwe lub natychmiastowo stawiające ludzi w gronie podejrzanych). Pojawiły się pierwsze jaskółki „odwilży transgranicznej” kiedy na Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów do polskiej stolicy zjechały tysiące młodych ludzi z całego świata. Przestano zagłuszać Radio Paryż i BBC. W PRL-u przełomem była podpisana w 1955 r., a obowiązująca od kwietnia 1956 r., konwencja turystyczna z Czechosłowacją. Umożliwiała na podstawie łatwej do uzyskania przepustki wizytę w tzw. strefie konwencyjnej, rozciągającej się kilkanaście kilometrów od wybranych odcinków granicy. Można był ruszyć z plecakiem w góry lub… pohandlować. (w ZSRS wprowadzono w 1923r. np. przepustki do podróżowania nawet między poszczególnymi miastami, a zlikwidowano je w 1981r.; w Niemczech w 1879 r. obowiązek paszportowy istniał wobec poddanych cara, a więc przede wszystkim wobec Polaków. Im też zawdzięczamy wprowadzenie dowodów osobistych i obowiązkowego meldunku w czasie II wojny światowej. W 1920 na konferencji w Paryżu skodyfikowano paszport w formę małej książeczki.
W Polsce w poł. 1956 r. „uproszczono” procedury przyznawania paszportów zagranicznych; należało złożyć podanie, życiorys, zaproszenie od rodziny, zaświadczenie o urlopie, zapewnienie o wydaniu wizy danego państwa zagranicznego, oświadczenie o zapewnieniu źródła utrzymania od osoby zapraszającej, mieć dowód opłaty podróży. A potem czekać na decyzję o wydaniu lub nie – paszportu. Pierwszą wycieczkę do Paryża, zorganizował „Orbis” w 1956 r. Najdroższe kosztowały 5 tys. złotych (prawie 5 przeciętnych pensji) a rok później już dwukrotnie więcej. Chętnych było dużo więc od drugiej połowy 1957r. władze zaczęły ograniczać mobilność społeczeństwa. Niestety, lata „odwilży” szybko się skończyły.
Mur na granicy
„Brama Brandenburska zamknięta” – tym nagłówkiem agencja informacyjna Associated Press (AP) ogłosiła we wczesnych godz. porannych 13 sierpnia 1961 roku wydarzenie o wybudowaniu muru (miał 3.6 m wysokości) na granicy wschodniego i zachodniego Berlina. W tym samym czasie żołnierze Narodowej Armii Ludowej i ekipy budowlane komunistycznej NRD odcięli wszystkie inne drogi prowadzące do Berlina Zachodniego – początkowo korzystając z drutu kolczastego. Zaporę o kryptonimie „Róża” zbudowano w rekordowym czasie. W ciągu 28 lat istnienia muru berlińskiego zginęło co najmniej 140 osób, które chciały przedostać się do zachodniej strefy.
Zburzenie muru w 1989r. wpisało się w ciąg wydarzeń od 1970 roku, które spowodowały rozpad Związku Sowieckiego. Rozpoczęły go wydarzenia w Polsce w 1980r i powstanie „Solidarności”, ale to temat na kolejny artykuł.
Wybrana bibliografia: W. Roszkowski: Najnowsza Historia Polski, Polonia,1989, Cień Jałty,2006, wycinki prasowe z mojego archiwum, miesięcznik Nowe Państwo, nr 11/2014, 7/2016, portale internetowe: Przystanek Historia, Dzieje.pl, Wielka Polska, Histmag.org.
