Polski Ruch Oporu wobec niemieckiej okupacji
Od momentu agresji na Polskę we wrześniu 1939 roku polski ruch oporu systematycznie przygotowywał się do ogólnonarodowego powstania przeciw Niemcom. Planowano je na moment, kiedy pojawią się oznaki załamania siły wojskowej Niemiec. Jednak polscy przywódcy byli pod wielką presją społeczną zwiększenia akcji zbrojnych przeciw Niemcom w pierwszym okresie okupacji. Aby zapobiec przedwczesnym akcjom ruchu oporu w lutym 1941 roku polska prasa podziemna opublikowała artykuł pod tytułem “Głowy gorące ale mętne”, w którym pisano: “dywersja, partyzantka, powstanie – byłyby dziś w Polsce zbrodnią przeciw narodowi i rozsądkowi politycznemu … Zarówno dywersje jak i powstanie mamy zapisane w naszym terminarzu. Tylko nie pod dzisiejszą datą”.[i]
Starając się uspokoić społeczeństwo, Grot i jego sztab od początku 1940 roku intensywnie pracowali nad planami powszechnego powstania. W lutym 1941 roku Grot przekazał do Londynu Meldunek operacyjny numer 54, w którym zawarte były podstawowe założenia planu powstania powszechnego.
Plan ten zakładał, że w momencie wybuchu powstania Polska otrzyma pomoc militarna z zachodu. Oryginalnie plany polskie zakładały, że kraje alianckie udziela Polsce pomocy w postaci zbombardowania pozycji niemieckich, zrzutów spadochronowych. Liczono też na przybycie polskiej armii z zachodu poprzez Bałtyk przy wsparciu sił alianckich. Planowano opanowanie wybrzeża a stamtąd ofensywę na Pomorze i Wielkopolska. Plan ten w wersji zawartej w Meldunku operacyjnym 54 zdezaktualizował się cztery miesiące później, kiedy to Niemcy zaatakowali Związek Radziecki.[ii]
W sierpniu 1941 roku Wódz Naczelny Władysław Sikorski podkreślił, że najważniejszym zadaniem armii polskiej w kraju jest dynamiczny rozwój organizacji struktur wojskowych celu przeprowadzenia powstania.”[iii]
Druga wersja planu powstania powszechnego została przygotowana w Raporcie operacyjnym 154, podpisanym przez Grota 8 września 1942 roku. Raport ten dotarł do Londynu dopiero w styczniu 1943 roku. Z planem tym zapoznał się również Stalin. [iv] Założenia tego planu przedstawił mu ambasador Tadeusz Romer w rozmowie z 27 lutego 1943 roku.[v]
Zgodnie z planem z 1942 roku, powstanie miało się rozpocząć wówczas, kiedy klęska niemiecka skutkiem załamania się na froncie bojowym bądź wewnętrznym, stanie się niewątpliwa, to znaczy wtedy, gdy wystąpią zupełnie wyraźnie narastające w sposób ciągły obawy katastrofy niemieckiej.”[vi]
Druga wersja planów powstania w znacznie mniejszym stopniu polegała na pomocy z zewnątrz. Grot wziął pod uwagę ostrzeżenia Sikorskiego żeby nie polegać na pomocy alianckiej w postaci zbombardowania niemieckich pozycji bądź pomocy desantowej. Jednak w swych kalkulacjach Grot nadal zakładał, że zaistnieją warunki na to, aby powstanie otrzymało wsparcie od Armii Polskiej znajdującej się w Anglii.”[vii]
Jednym z ważniejszych elementów planu powstania z 1942 roku była ochrona ze wschodu będąca niejako prekursorem przyszłej akcji Burza. Grot pisał: „Działania powstańcze zamieram osłonić akcją dywersyjną i partyzancką od wschodu w ten sposób, aby przerwać na jakiś czas, a w najgorszym razie ograniczyć dopływ transportów wojska niemieckiego wracającego ze wschodu do obszaru objętego postaniem… Dywersyjna osłona powstania polegać będzie na przerwaniu ruchu transportów kolejowych i kołowych.” Działania dywersyjne wykonać mieli żołnierze Wachlarza czyli specjalnej formacji wojskowej utworzonej w ramach ZWZ jesienią 1941 roku.
W wyniku niemieckiej inwazji na Związek Radziecki, Stalin zwrócił sie w kierunku koalicji alianckiej. W tym momencie, Polska i Związek Radziecki stanęły przed tym samym wyzwaniem – pokonać hitlerowskie Niemcy. Korzystając ze zmiany układu sił, General Sikorski w imieniu Rządu Polskiego na emigracji podpisał 30 czerwca 1941 roku w Moskwie umowę współpracy a następnie traktat wojskowy ze Związkiem Radzieckim.[viii] W ten sposób uzyskał zgodę Stalina na uwolnienie wszystkich polskich jeńców wojennych oraz tysięcy polskiej ludności cywilnej deportowanej ze wschodniej Polski do obozów pracy na Syberii i w stepach Kazachstanu. Uzyskał też zgodę na utworzenie polskiej armii na terenie Związku Radzieckiego.
Jednak Generał Sikorski był doskonale świadom niebezpieczeństw, jakie się wiązały ze współpracą ze Związkiem Radzieckim. Z jednej strony współpracował z państwem, które zaatakowało Polskę we współpracy z Niemcami i zaanektowało połowę Polski dwa lata wcześniej. Z drugiej strony negocjował z krajem, który tak jak Polska został zaatakowany przez tego samego śmiertelnego wroga – hitlerowskie Niemcy. Jeszcze w marcu 1942 roku Sikorski pisał: „Nie mamy żadnych szans czynnego przeciwstawiania się wkraczającym do Polski w pościgu za Niemcami, wojskom rosyjskim . . .Trzeba się liczyć, że wszystkie odruchy przeciwrosyjskie byłyby tu na Zachodzie nierozumiane, uznane z pro-hitlerowskie, a ze strony Rosji mogłyby być potraktowane jako pretekst do złamania umowy i okupacji Kraju.”[ix]
W trakcie formowania polskiej armii w Związku Radzieckim, Generał Sikorski zorientował się, że brakuje mu około dwudziestu pięciu tysięcy polskich oficerów wziętych do niewoli przez wojska radzieckie we wrześniu 1939 roku. Wysiłki dyplomatyczne i usilne poszukiwania nie przynosiły żadnych rezultatów, natomiast kooperacja władz radzieckich przy tworzeniu polskiej armii gwałtownie się pogarszała. Obawiając się najgorszego Generał Sikorski postanowił oficjalnie przetransferować a w praktyce ewakuować tworzące się wojsko polskie wraz z rodzinami i ludnością cywilną ze Związku Radzieckiego na południe do Iranu i na Bliski Wschód. Stalin zgodził się, aby tysiące Polaków deportowanych ze wschodniej Polski w latach 1939 -1942 wyjechało razem z armią polską ze Związku Radzieckiego. Generał Sikorski wykorzystał unikalny moment w stosunkach polsko-radzieckich aby uratować tysiące Polaków z Polski wschodniej praktycznie skazanych przez Stalina na zagładę. W ten sposób latem 1942 roku około sześćdziesięciu tysięcy polskich żołnierzy oraz około dwudziestu tysięcy Polaków zwolnionych z syberyjskich i kazachskich obozów pracy opuściło Związek Radziecki. Ich dramatyczna ucieczka z nieludzkiej ziemi była ich jedyną szansą na przeżycie. Wielu nie przeżyło trudów podróży. Ale dla tych, którzy przeżyli, odzyskanie wolności warte było tego wysiłku. Szansa ucieczki trwała bardzo krótko, niecały rok. Drzwi do wolność zatrzasnęły się gwałtownie, kiedy to Niemcy ogłosili odnalezienie zwłok polskich oficerów w lesie katyńskim. Wówczas to Stalin skorzystał z okazji, aby zerwać wszelkie stosunki dyplomatyczne z polskim rządem na emigracji i zatrzymać exodus Polaków ze Związku Radzieckiego.
* * * * *
Lato 1943 roku okazało się katastroficzne dla Polski. 30 czerwca 1943 roku Gestapo aresztowało komendanta Armii Krajowej Stefana Roweckiego pseudonim „Grot”. W kilka dni później, 4 lipca 1943 roku Generał Władysław Sikorski, Premier Rządu Polskiego oraz Wódz Naczelny Polskich Sil Zbrojnych zginął w katastrofie lotniczej nad Gibraltarem, której przyczyny nigdy nie zostały wyjaśnione. W ciągu jednego tygodnia Polska straciła swoich dwóch najważniejszych przywódców.
Wraz ze śmiercią Generała Sikorskiego, Polska straciła nie tylko swego lidera ale również najskuteczniejszego rzecznika sprawy polskiej na arenie międzynarodowej. Na kilka miesięcy przed śmiercią Sikorskiego, wojska niemieckie podążające na Moskwę odkryły masowe groby polskich oficerów w lesie katyńskim i ogłosiły na cały świat, że Sowieci zamordowali dziesiątki tysięcy polskich oficerów.[x] W odpowiedzi Rząd Polski w Londynie zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o przeprowadzenie dochodzenia w sprawie masowego mordu polskich oficerów. Zgodnie z przewidywaniami Generała Sikorskiego, Stalin skorzystał z tej okazji, aby osłabić pozycję Polski w koalicji alianckiej. Nazwał decyzje Rządu Polskiego, jako działanie na szkodę Związku Radzieckiego i zerwał wszelkie stosunki dyplomatyczne z Polskim Rządem w Londynie. W efekcie tych posunięć, przyszłe stosunki Polsko-Radzieckie były prowadzone za pośrednictwem Rządu Brytyjskiego.
Po zerwaniu wszelkich stosunków z Polskim Rządem na emigracji, Stalin natychmiast przystąpił do formowania rządu polskiego lojalnego wobec władzy radzieckiej. Przebywająca w Moskwie grupa polskich komunistów utworzyła organizację pod nazwa Unia Patriotów Polskich, która stała się zalążkiem polskiego rządu komunistycznego powołanego do życia rok później w Lublinie.
Zaginięcie dziesiątek tysięcy polskich oficerów w Związku Radzieckim stało się wielkim problemem dla koalicji alianckiej. Polska stała się głównym celem sowieckich ataków jak również niewygodnym partnerem dla Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Jednak szczegóły tej walki politycznej nie były powszechnie znane w okupowanej Polsce. Dlatego też oczekiwania na nadchodzące zwycięstwo koalicji alianckiej i wyzwolenie kraju były bardzo wysokie.
W styczniu 1944 roku radziecka kontrofensywa dotarła do polskich granic. W wyniku tych działań, Armia Krajowa wydala rozkaz rozpoczęcia akcji Burza. Terenowi przywódcy Armii Krajowej dostali rozkaz aby nawiązać kontakt z dowódcami wkraczającej na polskie ziemie Armii Czerwonej w następujący sposób: „Na rozkaz Rządu Rzeczypospolitej Polskiej zgłaszam się jako przedstawiciel polskiej władzy administracyjnej (lub jako dowódca wojskowy) z propozycją współdziałania z wkraczającymi na teren Rzeczypospolitej Polskiej siłami zbrojnymi Sowietów w operacjach wojennych przeciw wspólnemu wrogowi”.[xi]
Dwudziesta Siódma Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowej jako jedna z pierwszych nawiązała kontakt z wkraczającymi oddziałami Armii Czerwonej. [xii] W końcu marca 1944 roku dowódcy polscy osiągnęli porozumienie z dowódcami radzieckimi w sprawie kooperacji w rejonie rzeki Turia. Po wspólnym natarciu na siły niemieckie, wojska radzieckie wycofały się za rzekę Turię pozostawiając Dywizję Wołyńska na straconej pozycji. Niemiecka kontrofensywa z łatwością zniszczyła Dywizję Wołyńską pozostawiając siły radzieckie bez uszczerbku.
W czerwcu 1944 roku Armia Czerwona zbliża się do Wilna. Zgodnie z rozkazem Armii Krajowej Komendant regionu wileńskiego Andrzej Krzyżanowski rozpoczął akcję zdobycia Wilna pod kryptonimem „Ostra Brama”, atakując miasto okupowane przez Niemców sześcioma tysiącami żołnierzy. Armia Czerwona dołączyła się do polskich działań zbrojnych. 13 lipca obrona niemiecka została przełamana i siły alianckie zajęły Wilno.
17-go lipca radziecki general Frontu Białoruskiego Cherniachowski zaprosił komendanta Armii Krajowej Krzyżanowskiego na spotkanie, na którym natychmiast Krzyżanowski został aresztowany. Jednocześnie wszyscy oficerowie Armii Krajowej zostali również aresztowani. Żołnierze Armii Krajowej regionu wileńskiego próbowali uciekać na zachód, ale większość z nich została zatrzymana, aresztowana, a następnie wywieziona na Syberię.
Akcja Burza została też przeprowadzona w rejonach Lwowa, Rzeszowa, Lublina i Białegostoku, wszędzie z podobnymi rezultatami. Polacy walczyli razem z Sowietami przeciw Niemcom a po zakończonej walce byli aresztowani i wywożeni na Syberię. Planując aneksję wschodniej Polski do Związku Radzieckiego po zakończeniu wojny Stalin działał metodycznie i bezwzględnie, aby całkowicie oczyścić tereny Polski Wschodniej z wszelkich struktur polskiego ruchu oporu. Dlatego też Armia Krajowa stała się głównym obiektem sowieckich prześladowań. W zamian, Stalin stworzył Polską Armię Ludową dowodzoną i kontrolowaną przez polskich komunistów podległych Moskwie.
W lipcu 1944 roku Armia Czerwona razem z Polska Armia Ludowa dowodzona przez Generała Berlinga dotarła do brzegów Wisły. Wtedy to po raz pierwszy Warszawiacy dostrzegli czołgi radzieckie na przeciwległym brzegu Wisły. Zdeprymowani Niemcy wezwali mieszkańców Warszawy do budowania barykad przed nadchodząca Armią Czerwoną. Polacy jednak nie zamierzali wykonywać niemieckiego rozkazu. Wiadomości o alianckiej inwazji na Normandię były już powszechnie znane. Rzym już przeszedł w ręce alianckie. Okupacja Paryża też miała się ku końcowi. Polscy żołnierze walczyli na wszystkich zachodnich frontach. Nadchodził czas żeby powrócili do domu, aby walczyć o Polskę. Za Wisłą stała armia radziecka a z nią szła polska armia pod dowództwem Generała Berlinga. Armia Krajowa była w stanie pogotowia bojowego już od jakiegoś czasu. Trwały intensywne rozmowy między dowództwem Armii Krajowej a Rządem Londyńskim. Pięć lat krwawej okupacji hitlerowskiej zbliżało się ku końcowi. W tych warunkach dowódca Armii Krajowej „Bór” Komorowski doszedł do wniosku, że zaistniały warunki spełniające kryteria sformułowane w planie powszechnego powstania z 1942 roku gdyż symptomy niemieckiej katastrofy były oczywiste i systematycznie narastające. Pierwszego sierpnia 1944 roku o 5 po południu Warszawa powstała przeciwko hitlerowskiemu okupantowi.
Wiadomość o wybuchu powstania w Warszawie dotarła do Berlina o 5:30 po południu. W swym raporcie do Hitlera Himmler pisał:
Moment jest trudny. Ale z historycznego punktu widzenia akcja Polaków jest błogosławieństwem. Musimy ich wykończyć . . . Warszawa zostanie zgładzona; I to miasto, które blokowało naszą drogę na wschód przez siedem wieków począwszy od bitwy pod Grunwaldem przestanie istnieć. Jednocześnie . . . Polacy przestana być problemem dla naszych dzieci i dla wszystkich, którzy przyjdą po nas.[xiii]
W odpowiedzi Hitler wydał rozkaz, aby Warszawę zmieść z powierzchni ziemi, wszystkich mieszkańców zabić, nie brać żadnych więźniów, wszystkie budynki wysadzić w powietrze a ruiny podpalić.[xiv]
Maria Szonert Binienda
________________________________________________________
[i] „Głowy Gorące ale Mętne,” Biuletyn Informacyjny, 4 lutego, 1941.
[ii] Szarota, Stefan Rowecki Grot, p. 189.
[iii] Ibid. p. 188.
[iv] Spotkanie miało miejsce 23 lutego 1943, w Moskwie. Document A.12.49/14 doc. 51; Archives of the General Sikorski Historic Institute in London.
[v] Ibid. p. 191.
[vi] Ibid. p. 191.
[vii] Ibid. p. 192.
[viii] Sikorski-Majski Agreement dated June 30, 1941, in Andrzej Pomian, Polska Broni Niepodległości 1918-1945, (Londyn: Polska Fundacja Kulturalna, 1990), 162, and the Polish-Soviet Military Treaty dated August 14, 1941.
[ix] Szarota, Stefan Rowecki Grot, p. 197.
[x] Niemcy ogłosili odkrycie masowych grobów polskich oficerów w Katyniu 13 kwietnia 1943 roku.
[xi] Historia – Encyklopedia Szkolna, (Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1993), p. 24.
[xii] In March of 1944, 27th Wołyń Infantry Division liczyła 7 tysiecy żołnierzy.
[xiii] Himmler’s speech on September 21, 1944, as reported in Tadeusz Sawicki, Rozkaz-zdławić powstanie; siły zbrojne III Rzeszy w walce z Powstaniem Warszawskim 1944 (Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona 2001), 249.
[xiv] Norman Davies, Rising ’44, p 267.
