Gen. Włodzimierz Bonawentura Krzyżanowski (1824-1887)
Zapomniany bohater dwóch narodów: Polski i Ameryki
Zdjęcie. General Włodzimierz Bonawentura Krzyżanowski (1824-1887)
31 stycznia 2024 r. przypada 137. rocznica śmierci gen. Włodzimierza Bonawentury Krzyżanowskiego, polskiego i amerykańskiego bohatera walki o niepodległość, który zmarł 31 stycznia 1887, w wieku 62 lat, w Nowym Jorku. Mimo wielkich zasług dla historii obu narodów, gen. Włodzimierz Bonawentura Krzyżanowski pozostaje w dużej mierze nieznany szerszej opinii publicznej i jest zapomnianym bohaterem dwóch narodów.
W Polsce walczył on o niepodległość własnego kraju w Powstaniu Wielkopolskim 1846 r. przeciwko Prusom. W Ameryce brał udział w wielu bitwach o jej niepodległość a w walkach odniósł poważne obrażenia. Po wojnie secesyjnej Krzyżanowski otrzymał obowiązki państwowe w Alabamie i Georgii. Był także pierwszym amerykańskim administratorem terytorium Alaski.
Włodzimierz Bonawentura Krzyżanowski, ur. 8 lipca 1824 był z zawodu inżynierem, później politykiem i generałem brygady w armii amerykańskiej Unii. Urodził się w Rożnowie w Wielkim Księstwie Poznańskim, w staropolskiej rodzinie szlacheckiej herbu Świnka, której korzenie sięgają XIV wieku. Ród Krzyżanowskich był właściciełem wsi Krzyżanowo koło Kościana. Ojciec Krzyżanowskiego – Stanisław i obaj wujowie walczyli o niepodległość Polski pod sztandarami napoleońskimi, a jego brat walczył w powstaniu listopadowym 1830 roku.
Włodzimierz Bonawentura Krzyżanowski był pierwszym kuzynem Fryderyka Chopina, którego matka – Justyna z Krzyżanowskich była rodzoną siostrą Stanisława Krzyżanowskiego – ojca Włodzimierza.
Zdjęcie: Justyna z Krzyżanowskich – Matka Fryderyka Chopina i ciotka Włodzimierza
Po śmierci ojca Krzyżanowskiego rodzina popadła w długi i musiała opuścić swój majątek. Matka wysłała Włodzimierza do krewnych w Poznaniu, reszta rodziny przeniosła się do Warszawy. Ten polski szlachcic, po uczestnictwie z bronią w ręku powstaniu 1848 r. był zmuszony opuścić Polskę po jego stłumieniu. Nikt nie spodziewał się wówczas ze zostanie bohaterem dwóch narodów.
Młody Włodzimierz Bonawentura wychowany był w tradycjach patriotycznych, które w rodzinie Krzyżanowskich były zawsze bardzo cenione. Po śmierci ojca i po utracie majątku – Włodzimierz Bonawentura Krzyżanowski zamieszkał z matką u jej dalekich krewnych – niejakich Szeferów – w Poznaniu. W tym mieście chłopiec chodził do szkół, ucząc się m.in. w klasie matematyczno-technicznej Liceum św. Marii Magdaleny, w którym na przykład filozofii i estetyki uczył Karol Libelt, a literatury – Ryszard Wincenty Berwiński. Byli to zacni Polacy – którym dobro ojczyzny leżało na sercu a młodzież wychowywali w duchu niepodległościowym.
W tym właśnie liceum Krzyżanowski związał się z polskim ruchem niepodległościowym, który przygotowywał kolejne powstanie na ziemiach polskich. Z zadaniem zainicjowania walk w ówczesnym Wolnym Mieście Krakowie, już w zaborze austriackim, wyjechał Krzyżanowski wraz z Berwińskim w 1845 roku. Powstanie wybuchło w Krakowie w 1846 roku, ale w bitwie pod Gdowem powstańcy ponieśli klęskę, toteż walki praktycznie wygasły.
W tym czasie Włodzimierz Bonawentura Krzyżanowski pojechał do Poznania w nadziei, że w Wielkopolsce przyłączy się do powstańców. Niestety i tam – w jego rodzinnych stronach powstanie zgasło, zanim faktycznie wybuchło na większą skalę. Zaczęły się wówczas represje i aresztowania, którymi zagrożony był również Krzyżanowski.
Podjął on wtedy decyzję o ucieczce do Hamburga, by ratować życie, a stamtąd popłynął do Ameryki. Pomimo wszystkich starań i ofiar Powstanie Wielkopolskie z 1848 (lub Powstanie Poznańskie) było nieudanym zbrojnym powstaniem Polaków przeciwko wojskom pruskim w okresie Wiosny Ludów. Główne walki w zaborze pruskim koncentrowały się w Wielkopolsce, ale niektóre walki toczyły się także na Pomorzu. Ponadto protesty odbyły się również w zamieszkanych przez Polaków regionach Śląska.
Podczas wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych Włodzimierz Bonawentura Krzyżanowski zaciągnął się do armii Unii Stanów Zjednoczonych. W Waszyngtonie na początku 1861 roku Krzyżanowski zaciągnął się jako szeregowiec dwa dni po wezwaniu ochotników przez prezydenta Abrahama Lincolna. Krzyżanowski zwerbował kompanię polskich emigrantów, jedną z pierwszych kompanii żołnierzy Unii. Przeniósł firmę do Nowego Jorku, zwerbował kolejnych imigrantów i wkrótce został pułkownikiem 58. Nowojorskiego Ochotniczego Pułku Piechoty, wpisanego do oficjalnego rejestru armii jako „Legion Polski”.
Prezydent Lincoln mianował Krzyżanowskiego generałem brygady 26 listopada 1862 r. Nominacja wygasła z mocy prawa 4 marca 1863 r., ponieważ Senat USA nie zatwierdził awansu. Senat z opóźnieniem zatwierdził nominację 9 marca 1863 r., Ale odwołał ją 11 marca 1863 r., Zwrócił ją prezydentowi Lincolnowi 12 marca 1863 r. I złożył ją 13 marca 1863 r., Utrzymując w mocy wygaśnięcie nominacji.
W lipcu 1863 r. w bitwie pod Gettysburgiem Krzyżanowski pomógł odeprzeć wieczorny atak słynnych Luizjańskich Tygrysów organizując obronę Unii na szczycie East Cemetery Hill. Pod Gettysburgiem 1 lipca 1863 r. ludzie Krzyżanowskiego zostali zepchnięci przez miasto, gdy XI Korpus Unii wycofywał się. Podczas tej akcji Krzyżanowski został ranny, gdy jego koń się potknął. Jednak następnego dnia poprowadził kontratak na Cemetery Hill, który pomógł ustabilizować słabnącą linię Unii.
Krzyżanowski brał udział w bitwach pod Cross Keys w dolinie Shenandoah i Second Bull Run (Second Manassas), gdzie został ranny, gdy jego koń upadł, Chancellorsville, gdzie jego brygada i korpus, w skład którego wchodzili, zostały rozgromione przez konfederacki atak z flanki i Gettysburg na froncie Wschodnim.
Później w tym samym roku XI Korpus został wysłany na front zachodni, aby pomóc w rozpoczęciu oblężenia Chattanooga przez Konfederatów. Krzyżanowski odegrał rolę w bitwie pod Wauhatchie, gdzie bardzo dosłownie wykonał rozkazy generała dywizji Josepha Hookera i był obecny w bitwie pod Missionary Ridge.
Kiedy XI Korpus został rozwiązany, a większość z niego została dodana do XX Korpusu, Krzyżanowski został przydzielony do dowództwa w Bridgeport w Alabamie, aby strzec linii kolejowych Nashville i Chattanooga, a później do Stevenson w Alabamie, obu dowództw w Departamencie Cumberland. Dowodził także 3 Brygadą RP.
Po wojnie secesyjnej Włodzimierz Bonawentura Krzyżanowski piastował kilka wysokich stanowisk rządowych, choć kwestionuje się, czy był pierwszym amerykańskim administratorem Terytorium Alaski, jak często się mówi.
Po ukończeniu edukacji w Ameryce Włodzimierz Bonawentura Krzyżanowski pracował jako inżynier budownictwa lądowego i geodeta w Wirginii i odegrał kluczową rolę w popchnięciu amerykańskich kolei na zachód. Tam poznał generała Burnetta i poślubił jego córkę Caroline, z którą przeniósł się do Waszyngtonu, aby założyć własną firmę, która przyniosła mu znaczny majątek. On także stał się aktywny w polityce Partii Republikańskiej. W 1860 poparł kandydaturę Abrahama Lincolna na prezydenta Stanów Zjednoczonych.
Choć był bardzo zasłużony, generał Włodzimierz Bonawentura Krzyżanowski to niestety postać zapomniana i nieznana szerszej publiczności w Ameryce, a tym bardziej w Polsce.
Aby to zmienić, w latach 90-tych w postać generała Włodzimierza Bonawentury Krzyżanowskiego wcielił się na scenach teatru polskiego w Chicago jego krewny, Ryszard Krzyżanowski – aktor krakowski i chicagowski ze znakomitej rodziny Krzyżanowskich, która jak już wiemy, była niezwykle patriotyczna.
Ryszard Krzyżanowski – aktor
Ryszard Krzyżanowski urodził się 3 grudnia 1929 r. w Krakowie. W gimnazjalnej młodości Ryszard Krzyżanowski był Harcerzem Szarych Szeregów oraz brał udział w ratowaniu żydowskich dzieci z getta. W Krakowie, gdzie studiował aktorstwo zadebiutował w teatrze już jako 24-latek, a było to dokładnie 10 października 1953 roku w Teatrze Juliusza Słowackiego w Krakowie.
Zdjęcie: Ryszard Krzyżanowski debiut na scenie w r. 1953 w Teatrze Juliusza Słowackiego w Krakowie.
Zdjęcie: Teatr Słowackiego w Krakowie – miejsce debiutu Ryszarda Krzyżanowskiego
W kilku sezonach Starego Teatru w latach 50. Ryszard Krzyżanowski wystąpił między innym w “Profesji pani Warren” Shawa obok Zofii Jaroszewskiej i w “Świętej Joannie” tego samego autora z Marią Kościałkowską, w słynnym “Hamlecie” z Leszkiem Herdegenem i w “Dzikiej kaczce” Ibsena w roli Szambelana. Później, już na emigracji wielokrotnie grał w repertuarze Ref-Rena, z takimi aktorskimi sławami niepodległej emigracji jak Renata Bogdańska – Anders. Ryszard pisał również teksty satyryczne o życiu Polonii amerykańskiej w Chicago, które często publikowano w lokalnej prasie.
Zdjęcie: Felieton satyryczny Ryszarda Krzyżanowskiego z amerykańskiej prasy polonijnej
Nie bez przyczyny Ryszard Krzyżanowski, podobnie jak jego przodek General Kazimierz Bonawentura Krzyżanowski zmuszony był opuścić zniewoloną przez Sowietów ojczyznę, co uczynił w 1959 r. by zamieszkać w wolnej Ameryce, a konkretnie w Chicago, na ponad 36 lat, aż do swojej śmierci w 2005 r.
Bezpośrednim powodem wyjazdu aktora Ryszarda Krzyżanowskiego z Polski było pobicie go przez bezpiekę za uczestnictwo w spektaklu „Dziady” Adama Mickiewicza (wówczas komuniści zabraniali pokazywania tej sztuki – jako zbyt patriotycznej i antyradzieckiej). Temu dotkliwemu pobiciu towarzyszyło odbicie mu jednej nerki przez komunistyczną bezpiekę.
Przy pierwszej nadarzającej się okazji Ryszard wykorzystał fakt, iż jego teatr w Krakowie pojechał na gościnne występy do teatru w Chicago – i już stamtąd nie wrócił, obawiając się dalszych represji i pobić przez władze w komunistycznej Polsce.
W Stanach Zjednoczonych, po trudnych startach, urządzaniu życia na nowo i walce o codziennie potrzeby, Ryszard Krzyżanowski osiągnął niebywałe sukcesy zawodowe. Był między innymi wspaniałym aktorem polonijnym, ale także występował w Hollywood, był również agentem nieruchomosci na Florydzie, gdzie rozwiną własny biznes sprzedając luksusowe nieruchomosci na Florydzie.
Uhonorowany odznaczeniem “Zasłużony dla kultury polskiej” Ryszard Krzyżanowski obchodził uroczyście 75. urodziny i 55-lecie pracy artystycznej. Z tej okazji został szczególnie wyróżniony (jako drugi Polak po naszym papieżu Janie Pawle II) przez kapitułę samorządu miasta Nowe Brzesko, która przyznała mu Order św. Norberta wraz z tytułem “Zasłużony dla Małej Ojczyzny – ziemi hebdowsko-nowobrzeskiej”, gdzie podczas okupacji hitlerowskiej – jako uczeń gimnazjum – Krzyżanowski występował w szkolnym teatrzyku i działał w tajnym harcerstwie.
Ryszard Krzyżanowski zawsze pamiętał i przypominał ze sceny teatru w Chicago o swoim wielkim przodku – Generale Włodzimierzu Bonawenturze Krzyżanowskim – polskim i amerykańskim bohaterze narodowym, który urodził się 102 lata przed nim.
Zdjęcie: Ryszard Krzyżanowski wcielił się w swojego krewnego Gen. Włodzimierza Bonawenturę Krzyżanowskiego
Ryszard Krzyżanowski zmarł tragicznie w dn. 29 października 2005 r. w Chicago, gdzie został śmiertelnie potrącony przez samochód podczas gdy udawał się na dializę jedynej nerki. Sprawca uciekł z miejsca wypadku i do tej pory nie poniósł konsekwencji. Była to olbrzymia strata dla kultury polskiej, teatru oraz Polonii amerykańskiej. Został uroczyście pochowany na Cmentarzu Salwatorskim w swoim ukochanym Krakowie, gdzie leży obok wielu kolegów – aktorów krakowskich.
W różnych generacjach, członków rodziny Krzyżanowskich sądzono i przetrzymywano m in. w więzieniu na Montelupich za działalność w AK, za poglądy i za wypowiedzi.
Zdjęcie: Autorka artykułu, Iwona Golinska na Salwatorze w Krakowie – miejscu spoczynku swojego wuja Ryszarda Krzyżanowskiego.
Więcej o Ryszardzie Krzyżanowskim na linku:
https://encyklopediateatru.pl/artykuly/38805/wspomnienie-ryszard-krzyzanowski-1932-2005#
O Autorce:
Iwona Golinska – prezes i założycielka Polish Sue – polonijnej organizacji, w Londynie, której wujem jest aktor Ryszard Krzyżanowski. Obydwoje spokrewnieni są z Generałem Włodzimierzem Bonawenturą Krzyżanowskim, po linii rodu Krzyżanowskich herbu Świnka.
Źródła: Zapiski i listy rodzinne Krzyżanowskich, wikipedia
Zdjecia: Iwona Golinska
